साधी पावभाजी हवी असेल तरीही हल्ली स्विगी किंवा झोमॅटोवरून मागवली जाते. गावाखेड्यातही अमेझॉन-फ्लिपकार्टची डिलिवरी पोचू लागलीय. कोरोना दरम्यान आणि त्यानंतर तर या होम डिलिवरीची सवय सर्वांनाच लागलीय. बाजाराचं सगळ चित्रच या डोअरस्टेप डिलिवरीनं बदलून टाकलंय. डिलिवरी बॉय हा एक बिनचेहऱ्याचा माणूस या सगळ्या यंत्रणेचा कणा आहे.

त्याच्या माणूसपणाचं विदारक चित्र मांडणारा सिनेमा दिग्दर्शिका आणि अभिनेत्री नंदिता दास घेऊन येतायत. सिनेमाचं नाव आहे ‘झ्विगॅटो’. स्विगी, झोमॅटो यांच्या मिश्रणातून हे नाव तयार झाल्याचं कोणीही सांगेल. पण या नावातून नंदिता यांनी ब्रँडची जाहिरात करणारं टी-शर्ट घालून स्कूटरवरून धावणाऱ्या पाठीवर चौकोनी बॅग लावलेल्या त्या बिनचेहऱ्याच्या माणासाला आवाज देण्याचा प्रयत्न केलाय.

आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कौतुक

आजवर कॉमेडी शो-मन म्हणून ओळखला जाणारा कपिल शर्मा हा डिलिवरी बॉय म्हणून काम करतोय. सिनेमाचा ट्रेलर युट्युबवर रिलीज झालाय. त्यावरून तरी एका संवेदनशील विषयाला नंदितानं हात घातलाय, अशी जाणीव होतेय. हा सिनेमा या वर्षीच्या ‘टोरोंटो इंटरनॅशनल फिल्म फेस्टिवल’मधे दाखवला गेला. त्यानंतर ‘बुसान फिल्म फेस्टिवल’मधेही त्याचा प्रीमियर झाला.

दोन्ही ठिकाणी या सिनेमाला चांगला प्रतिसाद मिळाला. तिथल्या माध्यमांमधे या सिनेमावर चर्चा झाल्या. त्यामुळेच आता हा सिनेमा भारतात कसा प्रतिसाद मिळवतो, याकडे सर्वांचं लक्ष लागलंय. अजूनही या सिनेमाची भारतातल्या प्रदर्शनाची तारीख निश्चित झाली नसली, तरी वर्षअखेरीपर्यंत तो प्रदर्शित व्हायला हवा, अशी अपेक्षा व्यक्त होतेय.

हेही वाचा: हिंदी सिनेमांच्या नव्या हिंदुस्तानला फेक राष्ट्रवादाचा तडका

सिनेमाची थीम काय?

कपिल शर्मा हा एका कारखान्यात काम करणारा कामगार. कोरोनाकाळात त्याला नोकरीवरून काढून टाकलंय. आता भाड्याच्या घरात राहणाऱ्या बायकापोरांसह स्वतःचं पोट कसं भरायचं, या चिंतेनं तो ‘झ्विगॅटो’ नावाच्या फूड डिलिवरी करणाऱ्या कंपनीत कामाला लागतो.

रोज स्कूटरवरून जास्तीत जास्त डिलिवरी करायच्या, ग्राहकांसोबत सेल्फी काढायचे, त्यांना चांगलं रेटिंग देण्यासाठी गळ घालायची असले धंदे करत दिवस ढकलत असतो. बायकोच्या, मुलांच्या नजरेत त्याचं स्थान उतरत जात असतं. आज दहा ऑर्डर करून जास्त पैसे आणेन असं तो मुलाला सांगतो तर मुलगा त्याला म्हणतो की, ‘तुम्ही असं रोजच बोलता.’

बायको त्याला म्हणते की, तुम्ही साधी सिरियलही माझ्यासोबत बघत नाही. बिल्डिंगमधे त्याला लिफ्टने जायला हटकलं जातं. अशा अनेक रोजमऱ्याच्या गोष्टीनं हैराण झालेल्या त्याच्या घरात वडील राहायला येणार असतात. आधीच खर्चाचं बोंबललेलं गणित कसं सावरायचं या चिंतेत असताना बायको नोकरी करायचा निर्णय घेते. त्यामुळे त्याच्यातल्या पुरुषत्वाला धक्का बसतो. 

बाईची नोकरी, पुरुषाची मजबुरी

बायकोच्या निर्णयाबद्दल त्याच्यातला पुरुष दुखावतो. तो तिला सांगतो की, ‘अच्छा नही लगता तुमसे काम करना’. तर ती त्याला सांगते, ‘आप थोडी ना करा रहे है, हम कर हे है’. बायकोचा स्वाभिमान त्याला सुखावतही असतो आणि दुखावतही. त्या दोघांमधलं नातं हळूवार आहे. एकमेकांना समजून घेणारं आहे.

तरीही त्याला आपल्यामुळे बायकोला घराबाहेर पडावं लागणार असल्याचं शल्य आहे. तो तिला अनेक परीने समाजवतो. तीही तेवढ्याच शिताफीनं त्याला पटवते आणि शेवटी घराबाहेर पडतेच. सिनेमाचा ट्रेलर आणि एक सीन युट्युबवर रिलीज झालाय. त्यातून जो सिनेमा जाणवतोय, त्यात आपल्याला रोज दिसणाऱ्या या डिलिवरी बॉयच्या घरात काय चाललं असेल त्याची कल्पना येते.

एकीकडे वाढणारी महागाई, दुसरीकडे मुलांच्या आईवडलांकडून असलेल्या अपेक्षा आणि त्याला तोंड देताना त्यांची होणारी ओढाताण. या सगळ्याचं हृदयद्रावक पण तेवढंच हृदयस्पर्शी चित्र या सिनेमातून उभं करण्याचा प्रयत्न झालेला दिसतोय.

ट्रेलरमधे डिलिवरीच्या पाठी धावणाऱ्या कपिलला काही कामगार वैद्यकीय मदतीसाठी अडवण्याचा प्रयत्न करत असतात. पण, याला थांबणं शक्यच नसतं. पुढे ‘वो मजदूर है, इसलिये मजबूर है’ या एका घोषणेवर तो उत्तरतो की, ‘वो मजबूर है, इसलिये मजदूर है.’ आपल्याला मजबुरीमधून कराव्या लागणाऱ्या या मजदुरीची वेदना तो ज्या पोडतिडकीनं मांडतो, त्यातून सिनेमाचा आशय अधिकच गडद होऊ लागतो.

हेही वाचा: सारं काही चांगलं असूनही डिप्रेशन येतंय ना, मग दीपिकाची ही गोष्ट वाचा

नात्यांच्या बाजारामधे

नवरा, बाप, मुलगा आणि कामगार या सगळ्या नात्यांमधे फिट्ट बसण्यासाठी तो जे काही करतो, ते त्या दीड मिनिटांच्या ट्रेलरमधे घट्ट बसवलंय. एकीकडे त्याची मुलगी त्याला म्हणते की, ‘आप और कुछ काम क्यू नही करते?’ त्यावर तो उत्तरतो की, ‘खाना खिलाना तो बहोत पुण्य का काम है'. दुसरीकडे बायको म्हणते की, ‘फॅक्टरीत आपका काम कम से कम दिखता तो था, यहा रेटिंग, सेल्फी.. ये सब अजीब मुसीबत है.’

शेवटी या नात्यांनाही आपला माणूस काय काम करतो, याबद्दल अपेक्षा असतातच. त्या पूर्ण करायच्या की त्यांचं पोट भरायचं, या द्वंद्वामधला अंडरकंरट खूप बोचरा ठरतो. बायको जेव्हा त्याला म्हणते की, तुम्ही साधी सिरियलही हल्ली माझ्यासोबत बघत नाही, तेव्हा तो तिला म्हणतो की, ‘आप देख रही है ना मेरे बदले में’ आणि तो तिला जवळ घेतो.

तेव्हा त्या दोघांमधलं प्रेम, त्याच्या आणि तिच्या नात्याची केमिस्ट्री हळव्या रंगात रंगवलेली दिसते. स्वतःला सिद्ध करण्यासाठी दररोज, हरक्षणी धावत राहायचं, पण ते कोणासाठी? ती नातीच जर आपली उरली नाही तर या सगळ्याचा फायदा काय, अशी एक भितीही सतत त्याच्या डोळ्यात दिसत राहते.

पोऱ्या ते डिलिवरी पार्टनर

होम डिलिवरी या संकल्पनेनं शहरापासून गावापर्यंतच्या सप्लाय चेनचा हिशेबच बदलून टाकलाय. कधीकाळी फक्त दूध आणि पेपर घरी मिळायचे. तेही साधारण शहरी भागात. पण, आता दूध-पेपरसह ब्रेड, बटर, चीज, अंडी या सगळ्याचं ‘गुड मॉर्निंग पॅकेज’ डिलिवर होऊ लागलंय. आता थेट गोठ्यातून घरापर्यंत आणणारं महागडं दूधाचं नेटवर्क सुरू झालंय.

भाज्या काय तर फार्मफ्रेश, फळ काय तर सनकिस्ड, बेकरी प्रोडक्ट काय तर ओवनफ्रेश अशा नानाविध विशेषणांनी मार्केटिंग करत या ऑनलाइन कंपन्या थेट आपल्या उंबपठ्यापर्यंत येऊन धडकतात. कधी काळी पेपर, दूध टाकणारा ‘पोऱ्या’ आता ‘डिलिवरी पार्टनर’ झालाय. ऑनलाइन ग्रोसरी स्टोअरनी नाक्यावरच्या वाण्याचं धाबं दणाणून सोडलंय, तर रेडिमेड कपड्यांच्या ऑनलाइन खरेदीमुळे टेलर, कपड्याची दुकानातली गर्दी आटलीय.

अजूनही लोकांची दुकानात समोरासमोर वस्तू घेण्याची वर्षानुवर्षाची सवय मोडलेली नाही. त्यामुळे अनेकजण आजही ऑफलाइन मोडमधे असल्यानं नाक्यावरला बाजार पूर्णपणे उठलेला नाही. पण, हादरला नक्कीच आहे. त्यामुळेच अनेक दुकानदारांनीही आता ‘फ्री होम डिलिवरी’चे बोर्ड लावलेले दिसतात. पण या गिऱ्हाईक खेचण्याच्या स्पर्धेत सर्वात उपेक्षित राहतो, तो डिलिवरी बॉय.

हा डिलिवरी बॉय खाणं डिलिवर करणारा असो की ग्रोसरी, ऑनलाइन चेनमधला असो की ऑफलाइन दुकानातला. माणूस म्हणून त्याला शहरात किंमत किती मिळते? हा चिंतेचा मुद्दा ठरलाय. कोरोनाकाळात तर त्यांचे हाल कोणी खात नव्हतं, अशी परिस्थिती होती. अशा शेकडो जणांच्या मुलाखती घेऊन ‘झ्विगॅटो’ हा सिनेमा बनवल्याचं दिग्दर्शिका नंदिता दास यांनी एका मुलाखतीत सांगितलंय.

हेही वाचा: #बॉयकॉटदीपिका हॅशटॅगने छपाकचा गल्ला खाल्ला?

माणूस आणि अल्गोरिदममधला संघर्ष

‘झ्विगॅटो’च्या ट्रेलरमधे शेवटचा सिन असा आहे की, त्याची बायको त्याला विचारते, ‘रेटिंग तो ठिक था ना? इन्सेंटिव मिलेगा?’. त्यावर तो वैतागून बोलतो की, ‘वोह तो चाहते है की, हम इन्सेंटीव के पिछे सारा दिन गोल गोल घुमते रहे. किसी से कुछ ना कहे. सारा समय गुड बॉय बन के रहे’. या सगळ्यातून ट्रेलर संपताना उरते ती या डिलिवरी बॉयच्या पदरी पडलेली, हताशपणे येणारी यांत्रिकता.

माणूस म्हणून त्यांच्या भावनांना या रेटिंग, इन्सेंटिवच्या अल्गोरिदमधे काहीही स्थान नसल्याची खोल खोल विषण्णता. सिनेमात एके ठिकाणी तो ऑर्डरची वाट पाहत असताना, त्याची ‘ऑर्डर डिक्लाइन’ होते. त्यामुळे तो भयंकर चिडतो. हातातला फोन फेकून देतो. त्याच्या या देहबोलीतून त्याच्या मनात ठासून भरलेली चीड, राग आणि परिस्थितीपुढे हतबल ठरलेला त्याचा आत्मसन्मान सारं सारं प्रकटतं.

माणूस म्हणून त्याला जे काही हवंय ते मिळवण्यासाठी कष्ट करायची त्याची तयारी आहे. पण यांत्रिक गणित बांधत येणाऱ्या अल्गोरिदमच्या हातातलं बाहुलं होणं, त्याला कुरतडत जातंय. आज सगळ्या ऑनलाइन बिझनेसची गणित अल्गोरिदम ठरवतंय. जिथं माणसाला काहीच किंमत नाही, अशी परिस्थिती आहे. 

तुम्ही कसल्या परिस्थितीत आहात, तुम्हाला काय वाटतंय याचं आम्हाला काहीही पडलेलं नाही. तुम्ही कोणत्याही परिस्थितीत ‘डिलिवर’ केलं पाहिजे, हे आजच्या वर्क कल्चरचं सूत्र आहे. ते जरी आज या डिलिवरी बॉयच्या आयुष्यातल्या या सिनेमानं मांडलं असलं, तरी ते त्या बॉयपासून कॉर्पोरेट मॅनेजरपर्यंत सर्वांना सारखंच आहे. त्यामुळे माणूस आणि मशिन अल्गोरिदम यांच्यातल्या संघर्षाची ही कहाणी आजच्या काळावर भाष्य करते.

गिग इकॉनॉमीचं गणित

आजचं जग हे गिग इकॉनॉमीचं आहे, असं सगळीकडं म्हटलं जातंय. गिग इकॉनॉमीची साधीसोपी व्याख्या म्हणजे, कामगार ही कंपनीची जबाबदारी नाही. दुसऱ्या कंपनीकडून किंवा थेट पण, छोट्या कालावधीसाठी, तात्पुरत्या करारावर माणसं घेऊन त्यांच्याकडून काम करून घ्यायची. हे सगळं दृष्टचक्र आहे. कितीही आकांडतांडव केला तरी, आज ते अपरिहार्य ठरलंय.

त्यामुळे अनेक कंपन्या या पद्धतीनं काम करून घेऊन स्वतःची बॅलन्सशीट चढती ठेवतायत. एकीकडे कामगारांच्या चळवळी, कामगार कल्याणाचे कायदे या सगळ्याला हरताळ फासण्याचं काम जागतिकीकरणानं केलं. त्यामुळे कामगार हा कॉर्पोरेट क्षेत्रातला चकाचक कपड्यातला आधुनिक गुलाम ठरलाय.

त्या कॉर्पोरेट गुलामांच्या घरी येणाऱ्या पगाराला पुन्हा बाजारात आणण्यासाठी मार्केटींगची सगळी शस्त्रं पारजून त्यांच्या सवयी बदलल्या जात आहेत. त्यातूनच खाण्यापासून धुण्यापर्यंतच्या सगळ्या गोष्टी रेडीमेड कशा मिळतील, यासाठी आजचं अर्थकारण काम करतंय.

भांडवलशाही आणि त्यातून उभी राहणारी नवी गुलामगिरी ही सर्वांना कळत असूनही, तिच्यावर कसा उतारा शोधावा, हे अजूनही कुणालाच उमगलेलं नाही. कारण, या गुलामगिरीवर उपाय शोधणारेही शेवटी याच गुलामगिरीच्या आहारी जातात, असं आजचं चित्र आहे. या अनुत्तरीत प्रश्नाला किमान तोंड फोडण्याचं काम तरी ‘झ्विगॅटो’ करेल, अशी अपेक्षा करायला हरकत नाही.

हेही वाचा:

ओटीटी प्लॅटफॉर्म थेटरचे बाप बनणार का?

अजय देवगण बड्डे स्पेशलः नैंटीजची लवइष्टोरी

‘बॉम्बे सुपरस्टार’ म्हणजे राजेश खन्नाला दिलेली सलामी

नव्याकोऱ्या चार सिनेमांसोबत नेटफ्लिक्स आणतंय नवं कल्चर