मार्च २०२० पासून जगभरात पसरलेल्या कोरोनामुळे ५० लाखाहून अधिक लोकांचा मृत्यू झाल्याचे आकडे जगातल्या सर्वच देशांच्या अधिकृत वेबसाईटवर मिळतात. जागतिक आरोग्य संघटनेनं याच्या चौपट मृत्यू झाल्याचं सांगितलंय. कोरोना साथीच्या आजारादरम्यान जगातला सर्वात जास्त प्रभावित देशांपैकी एक म्हणून भारताने २०२० आणि २०२१मधे वायरसचा प्रसार नियंत्रित करण्यासाठी अनेक कठोर उपाययोजना केल्या होत्या. यामधे सर्वाधिक काळ लॉकडाऊन लागू केला होता.

लॉकडाऊन हा कोरोनाची साथ रोखण्यासाठी सगळ्यात प्रभावी उपाय समजला जात होता, पण नंतर नंतर तो फारसा प्रभावी नाही हे समजून आलं. सर्वात शेवटी भारतात आणि संपूर्ण जगात वेगाने कोरोना लसीकरण झाल्यानंतर ही साथ आटोक्यात आली. लॉकडाऊनमुळे संपूर्ण देशाची अर्थव्यवस्था ठप्प झाली आणि याचे दूरगामी परिणाम सध्या दिसून येतायत.

कोरोनाचे अर्थव्यवस्थेव्यतिरिक्त जगातल्या सर्वच देशांच्या आरोग्यवस्थेवरही दूरगामी परिणाम झालेत. सुरवातीला याची तीव्रता दिसून आली नाही; पण हळूहळू याचे परिणाम दिसून यायला सुरवात झाली आहे. या दूरगामी परिणामातल्या आताच्या काही दिवसात दिसून येत असलेला परिणाम म्हणजे भारत आणि जगातल्या काही देशांमधे वेगाने पसरणारी ’गोवर’ या आजाराची साथ.

गोवरच्या उद्रेकाची भीती

साधारणपणे एक वर्ष चाललेल्या लॉकडाऊनमुळे लहान मुलांमधे अनेक संक्रमणांसाठी कारणीभूत असणार्‍या वेगेवेगळ्या साथीच्या आजारांचं लसीकरण करण्यात खूप मोठा वेळ गेला. फक्त २०२० या वर्षांमधे लॉकडाऊनमुळे एकट्या भारतात, असा अंदाज आहे की, तीस लाखांहून अधिक भारतीय मुलांना गोवर, डिप्थीरिया आणि धनुर्वात यासारख्या आजारांसाठीचं नियमित लसीकरण करता आलं नव्हतं.

भारतातल्या अंतर्गत स्थलांतरित कामगारांची लोकसंख्या अंदाजे १३ कोटी असून, मार्च २०२०मधे जेव्हा भारताला पहिल्यांदा लॉकडाऊन लागला तेव्हा यातले लाखो कामगार त्यांच्या गावी परतले आणि या सर्व अनागोंदीत, अनेकांनी स्थानिक आरोग्य सेवांमधे त्यांचं कुटुंब आणि मुलांची लसीकरणासाठी पुन्हा नोंदणी केली नाही. यामुळेही देशभरातल्या आरोग्य अधिकार्‍यांसाठी परिस्थिती आणखी बिघडण्याची शक्यता आहे.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अधिकृत वेबसाईटवरच्या माहितीनुसार, जगामधे ज्या देशांमधे गोवर साथ वेगाने पसरतेय त्यात आफ्रिकेतला नायजेरिया पहिल्या तर भारत दुसर्‍या क्रमांकावर आहे. कोरोनाच्या साथीच्या आजारामुळे सुमारे ४१ देशांनी २०२० किंवा २०२१मधे त्यांच्या गोवर लसीकरण मोहिमेला उशीर केला. त्यामुळे २०२०ला २.३ कोटी लहान मुलांना नियमित आरोग्यसेवांद्वारे बालपणातलं अत्यावश्यक लसीकरण झालं नाही. त्यामुळे २०२२च्या उत्तरार्धात आशिया आणि आफ्रिकेतल्या अनेक देशांमधे गोवरचा संभाव्य उद्रेक होऊ शकतो.

हेही वाचा: ये दोस्ता, लस कशी तयार केली जाते?

असा ओळखायचा गोवर

गोवर हा वायरस हवेतून पसरणारा रोग आहे. साधारणतः रोगी व्यक्तीच्या संपर्कात आल्यानंतर ८ ते १२ दिवसांनी या रोगाची लक्षणं दिसू शकतात. ही लक्षणं १० ते १४ दिवस टिकू शकतात. गोवर हा एक तीव्र श्वसन आजारही आहे. या आजाराची लागण झाल्यानंतर काही दिवसात तीव्र ताप आणि अस्वस्थता, खोकला, कॉरिझा आणि शरीरावर छोटे छोटे पुरळ येतात. यामुळे शरीराची आग आग पण होऊ शकते.

पुरळ सामान्यतः एखाद्या व्यक्तीच्या संपर्कात आल्यानंतर सुमारे १४ दिवसांनी दिसून येतात. डोक्यापासून खालच्या अंगापर्यंत पसरतात. पुरळ दिसल्यानंतर ४ दिवस आधीपासून ते ४ दिवसांनंतर पेशंटना संसर्गजन्य मानलं जातं. लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट म्हणजे, काही वेळा रोगप्रतिकारक शक्ती कमी झालेल्या पेशंटमधे पुरळ उठत नाहीत.

संसर्गजन्य रोगांपैकी एक

गोवर १ सेरोटाइप असलेल्या सिंगल-स्ट्रॅन्ड, लिफाफा केलेल्या आरएनए वायरसमुळे होतो. पॅरामिक्सोविरिडे कुटुंबातल्या मॉर्बिली वायरस या वंशाचा सदस्य म्हणून त्याचं वर्गीकरण केलं जातं. मानव हे त्याचे एकमेव नैसर्गिक यजमान आहेत.

१९६३मधे थेट गोवर लसीचा परवाना मिळण्यापूर्वीच्या दशकात, जगभरात दरवर्षी सरासरी ३० ते ४० लाख गोवर प्रकरणांची नोंद होत होती. अशी शक्यता आहे की, दरवर्षी सरासरी याहीपेक्षा तिप्पट लोकांना गोवरची लागण होते; अनेकदा बहुतेक प्रकरणं नोंदवली गेली नाहीत. त्यामुळे नक्की किती पेशंटना याची लागण होते हे समजायला अवघड आहे.

गोवर हा सर्व संसर्गजन्य रोगांपैकी एक आहे; गोवर पेशंटच्या जवळच्या संपर्कात असलेल्या १० पैकी ९ अतिसंवेदनशील व्यक्तींना गोवर होऊ शकतो. हा वायरस संसर्गजन्य थेंबांच्या थेट संपर्काद्वारे किंवा संक्रमित व्यक्ती जेव्हा श्वास घेतो, खोकतो किंवा शिंकतो तेव्हा हवेतून पसरतो. गोवरचा वायरस संक्रमित व्यक्तीने क्षेत्र सोडल्यानंतर दोन तासांपर्यंत हवेत संसर्गजन्य राहू शकतो.

हेही वाचा: ज्येष्ठांसाठी आरोग्य विमा घेताना काय काळजी घ्यावी?

टीबीचा धोका वाढतो

गोवरच्या सामान्य गुंतागुंतीमधे कान दुखणं, ब्रॉन्कोप्न्यूमोनिया, लॅरिन्गोट्राकेओब्रॉन्कायटिस आणि अतिसार यांचा समावेश होतो. पूर्वीच्या निरोगी मुलांमधेही, गोवरमुळे गंभीर आजार होऊ शकतो. त्यासाठी बालकांना हॉस्पिटलमधे दाखल करावं लागतं.

प्रत्येक १ हजार गोवर प्रकरणांपैकी एक तीव्र एन्सेफलायटीस विकसित करतो, ज्यामुळे त्या पेशंटच्या मेंदूला कायमचं नुकसान होतं. गोवरची लागण झालेल्या प्रत्येक १ हजार एक ते तीन मुलांचा श्वसन आणि न्यूरोलॉजिकल गुंतागुंतांमुळे मृत्यू होतो.

सबक्युट स्क्लेरोसिंग पॅनेसेफलायटीस हा मध्यवर्ती मज्जासंस्थेचा एक दुर्मिळ, पण घातक क्षयरोग आहे जो वर्तणूक आणि बौद्धिक बिघाड आणि फेफरे याद्वारे वैशिष्टीकृत आहे. गोवर संसर्गानंतर ७ ते १० वर्षांनी हा विकसित होतो. म्हणजेच गोवर झालेल्या व्यक्तीला किंवा लहान मुलाला काही वर्षानंतर मज्जासंस्थेचा दुर्मिळ पण घातक क्षयरोग होऊ शकतो.

लहान मुलांची काळजी

गोवर-युक्त लसीने गोवरला प्रतिबंध केला जाऊ शकतो, जी प्रामुख्याने गोवर-गालगुंड-रुबेला लस म्हणून लहान बालकांना दिली जाते. गोवर-गालगुंड-रुबेला-वॅरिसेला ही लस १२ महिने ते १२ वर्ष वयोगटातल्या मुलांसाठी गोवर, गालगुंड, रुबेला आणि वॅरिसेला यांच्यापासून संरक्षणासाठी वापरली जाऊ शकते. फक्त एकट्या गोवर लस सध्या उपलब्ध नाही.

एमएमआर लसीचा एक डोस गोवर रोखण्यासाठी अंदाजे ९३ टक्के प्रभावी आहे; दोन डोस अंदाजे ९७ टक्के प्रभावी आहेत. १२ महिने किंवा त्यापेक्षा जास्त वयाच्या आणि लसीच्या पहिल्या डोसच्या गोवर घटकाला प्रतिसाद न देणारे जवळजवळ प्रत्येकजण दुसर्‍या डोसला प्रतिसाद देतात. त्यामुळे प्राथमिक लस अयशस्वी होण्यासाठी एमएमआरचा दुसरा डोस दिला जातो.

१२ ते १५ महिने वयाच्या बालकांना पहिल्या डोसपासून सुरू होणार्‍या एमएमआर लसीसाठी बालपणीचं नियमित लसीकरण, आणि दुसरा डोस ४ ते ६ वर्ष वयाच्या किंवा पहिल्या डोसनंतर दिला जातो. गोवर-गालगुंड-रुबेला-वॅरिसेला ही लस १० महिने ते १२ वर्ष वयोगटातल्या मुलांसाठीही उपलब्ध आहे; डोस दरम्यान किमान अंतर तीन महिने आहे.

प्राथमिक आणि माध्यमिक शैक्षणिक वर्षांमधल्या विद्यार्थी मुलांनासुद्धा जर गोवर रोग प्रतिकारशक्तीचा पुरावा नसेल तर एमएमआर लसीच्या दोन डोसची आवश्यकता असते, दुसरा डोस पहिल्या डोसनंतर २८ दिवसानंतर दिला जातो.

हेही वाचा: या आजींनी आत्ता कोरोनाला आणि १०० वर्षांपूर्वी स्पॅनिश फ्लूलाही हरवलंय

हवं सोशल डिस्टन्सिंग

प्रौढ लोक जे १९५७च्या दरम्यान किंवा नंतर जन्मलेले आहेत ज्यांना गोवर विरूद्ध प्रतिकारशक्तीचा पुरावा नाही त्यांना एमएमआर लसीचा किमान एक डोस द्यावा. कोरोनासारखे गोवरसाठीसुद्धा कोणतीही विशिष्ट अँटीवायरल उपचारपद्धती नाही. मेडिकल केअर हीच गोवर आणि इतर बॅक्टेरियांच्या संसर्गांची लक्षणं आणि गुंतागुंत दूर करण्यात मदत करते.

लहान मुलांमधे गोवरची गंभीर प्रकरणं, जसं की हॉस्पिटलमधे दाखल असलेल्यांवर विटॅमिन ए सह उपचार केले पाहिजेत. निदान झाल्यावर ताबडतोब विटॅमिन ए दिलं जावं जावे आणि दुसर्‍या दिवशीही द्यावं. गोवरमुळे पुरळ उठल्यानंतर संक्रमित लोकांना आणि मुलांना चार दिवस वेगळं ठेवावं; हेल्थकेअर सेटिंग्जमधे वायुजन्य खबरदारीचं पालन केलं पाहिजे.

संसर्ग झालेल्या पेशंटच्या संपर्कात आरोग्य सेवा प्रदात्यांमधे एमएमआर लस अयशस्वी होण्याची शक्यता कमी असली तरी, गोवर झालेल्या पेशंटची काळजी घेताना त्यांनी सर्वांनी कोरोनासारखीच हवाई खबरदारी म्हणजेच सोशल डिस्टन्सिंग पाळलं पाहिजे.

रोगाबद्दल खबरदारी आवश्यकच

गोवरचा हा उद्रेक भारतातलं नियमित सार्वजनिक आरोग्य समाधानकारक नसल्याचं द्योतक आहे. मुख्यतः मुंबईत लसीकरण न झालेल्या मुलांची संख्या गंभीर आहे आणि त्यामुळे हा आजार पसरत आहे.

मुंबईतल्या सामुदायिक आरोग्य सेवा कर्मचार्‍यांनीही शहरातले काही भाग आणि पालकांमधे लसीबाबत संकोच किंवा विरोध नोंदवला आहे. काही पालक त्यांच्या मुलांना गोवरापासून लसीकरण करायला नाखूष आहेत तर अनेक लोकांची तक्रार आहे की त्यांना सामुदायिक आरोग्य सेवा केंद्रात जाण्यासाठी एक दिवस सुट्टी घेणं परवडत नाही.

सध्याच्या उद्रेकामागे गोवरचा एक नवीन प्रकार आहे असं सुरवातीला मानलं जात होतं. नमुन्यांच्या विश्लेषणात दिसून आलंय की, गोवरचा ताण जो मुंबईत आधीच स्थानिक होता, त्यामुळे संक्रमणात वाढ होतेय.

हेही वाचा: 

कुछ वायरस अच्छे होते है!

कोरोनाच्या या काळात आपल्याला विचित्र स्वप्नं का पडतात?

एडवर्ड जेन्नरः देवी संपवणाऱ्या या देवमाणसाने लसीकरण शोधलंय

आपण सारखं चेहऱ्याला हात का लावतो? ही सवय कशी मोडायची?

ईबोलापासून नायजेरियाला वाचवणाऱ्या डॉक्टरच्या सन्मानाबद्दल अबोला