आर्थर मिलरचं 'डेथ ऑफ या सेल्समन' हे नाटक माझं अत्यंत आवडतं. सुखाची स्वप्न पाहणाऱ्या विली लोमन या एका सेल्समनचं. आणि त्याच्या स्वप्नवत दुनियेमागे फरफट झालेल्या त्याच्या कुटुंबाची विलक्षण गोष्ट सांगणारं. नकारात्मकता, असंबद्धता आणि विरोधाभास या प्रमुख थीम्सवर संपूर्ण वाहणारं नाटक. विली लोमन आणि त्याच्या कुटुंबा भोवती फिरणारं नाटक. विलीच्या धावणाऱ्या स्वप्नवत दुनियेमागं फरफटत राहणारं नाटक.

आपण फार असामान्य आहोत, उच्चवर्गीय आहोत, श्रीमंत आणि सुखी आहोत या खोट्या धारणांमागे वर्तमान आणि भूतकाळ यांच्या सीमेवर वावरणाऱ्या विलीला पाहतांना प्रेक्षक कळवळून उठतो. हे जग आता आहे तसं आपण स्वीकारलं नाही तर कोणत्या भ्रमनिराशेत आपण हेलकावत राहतो हे सांगणारं. ते तसं जगणाऱ्या माणसाला कळतच नसतं हे दाखवणारं नाटक. तो, त्याची बायको लिंडा, मोठा मुलगा बिफ आणि धाकटा हॅपी या चौकोनी कुटुंबाची अस्वस्थता दाखवणारं नाटक.

हेही वाचा: इफ्फी : देशविदेशांच्या सिनेमांचा कॅलिडोस्कोप

विलीच्या रोलमधले सतीश कौशिक

दुबेंकडे, अपर्णा थिएटरकडून पृथ्वीवर अनेक वर्ष काम करता करता फिरोज खानची ओळख झाली होती. तोही अतिशय वेगळी नाटकं करणारा दिग्दर्शक म्हणून प्रसिद्ध होता. एक दिवस अचानक त्यानं भेटायला बोलावलं. फोनवरच तो 'डेथ ऑफ अ सेल्समन' करतोय हे त्यानं सांगितलं. त्यातला विली आपल्यालाच करायला मिळणार या आनंदात मी तिथं पोचलो आणि मला फिरोजने त्या नाटकातला दोन नंबरचा सर्वोत्कृष्ट रोल म्हणजे बिफ ऑफर केला.

नाटक आधी वाचलं होतंच. त्याची फिल्म पाहूनही वेडा झालो होतोच. डस्टीन हॉफमन नावाच्या अद्भुत नटानं विली साकारला होता आणि बीफ साकारला होता माझ्या अत्यंत आवडत्या नटानं ज्याचं नाव होतं जॉन माल्कोविच आणि पहिल्या नंबरच्या, विलीच्या रोलसाठी होते सतीश कौशिक. त्यांना अनेक सिनेमांतून विनोदी ढंगाच्या भूमिका साकारताना पाहिलं होतं.

मिस्टर इंडियातला हा कॅलेंडर माणूस कसा काय विली म्हणजे रामलाल साकारणार असं वाटलं होतं. पण दिग्दर्शक फिरोजने आणि स्वतः सतीशजींनी त्यांच्या स्थूल शरीराचा आणि त्यांच्यातल्या नट म्हणून शक्यतांचा असा काही वापर करायचं ठरवलं होतं की तो रोल इतक्या उंचीवर जाईल याची मी कल्पनाही केलेली नव्हती. आईच्या भूमिकेत काही वर्ष विदुला मुणगेकर आणि नंतर सीमा बिस्वास होती.

प्रत्येक 'प्रयोग' ही एक शाळा

रिहर्सल सुरु झाली आणि वेगळाच प्रवास सुरु झाला. रिहर्सलचा प्रत्येक दिवस म्हणजे अनोळखी प्रदेशातल्या अगणित अनोळखी वाटा शोधणं होतं. बाप आणि मुलाच्या संबंधातल्या कॉम्प्लिकेशन्स हा जागतिक विषय आहे. या नाटकातला मोठा मुलगा मी बापाच्या सततच्या अपेक्षाच्या ओझ्याखाली दबून गेलेला, शाळेत क्रिकेट स्टार म्हणून उदयाला आलेला आणि त्या मुळेच बापाच्या अपूर्ण स्वप्नांच्या अपेक्षांच्या आग्रहात गडबडून गेलेला, कन्फ्युज झालेला.

त्याच्या नकळत गरज नसताना कुठे कुठे छोट्या छोट्या चोऱ्या करण्याची सवय जडलेला, यौवनावस्थेतच बापाला परस्त्री सोबत पाहिलेला, आपल्या आईला फसवणाऱ्या बापाचा द्वेष करणारा, शक्य झाल्यास बापाचा खून करू शकणारा. आयुष्यातली अनेक उत्तरं शोधताना फसलेला, आयुष्यात 'मोठ्ठा माणूस' होताच येत नाही या टर्मवर आलेला आणि आयुष्याच्या एका टप्प्यावर आयुष्यभर आपण ज्याचा द्वेष केला तो बाप खरंतर आपल्याला खूप आवडतो हे सत्य कळलेला मुलगा.

या नाटकातले कितीतरी प्रवेश मी केलेल्या अनेक नाटकांतले उत्कृष्ट प्रवेशांमधले आहेत. दोन्ही मुलं बापाला पार्टी देण्यासाठी हॉटेलमधे घेऊन जातात. तिघेही ड्रंक होतात आणि बापाच्या असंबद्ध वागण्यामुळे त्याला चक्क तिथंच सोडून निघून जातात तो प्रवेश. पिऊन बेभान अवस्थेत घरी पोचल्यावर त्यांची वाट पाहात बसलेली आई आणि तिला टोलवा टोलवी करताना तिचं बापावरलं प्रेम पाहून हबकून गेलेल्या मुलांचा प्रवेश.

आणि माझा सगळ्यात फेवरेट म्हणजे बापाकडे मदत मागण्यासाठी दुसऱ्या शहरातल्या हॉटेलवर अचानक पोचल्यावर बापाला एका परस्त्री सोबत नको त्या अवस्थेत पाहिल्यावर बापाची झालेली स्थिती आणि मुलाला बसलेला धक्का. हे सगळे प्रवेश सतीशजींसोबत प्रत्येक प्रयोगात करणं म्हणजे प्रत्येक 'प्रयोग' ही एक शाळा होती.

माझ्या वास्तविक जीवनात माझाही वडलांसोबत अजिबात संवाद नव्हता. नाटकातल्याच बापागत माझ्या आयुष्यात अवचित घडलेल्या एका घटनेनं मलाही बापाबद्दलच्या द्वेषानं पछाडलं होतं. वास्तव स्वीकारायला काही वर्ष जावी लागली होती आणि जेव्हा त्यांच्याशी डेस्परेटली बोलावं वाटलं होतं तेव्हा ते गेले होते.

हेही वाचा: भानू अथैय्या : भारताला पहिला ऑस्कर जिंकून देणारी कोल्हापूरची मुलगी

अमोल पालेकरांचं ओरडणं

पालेकरांच्या 'ध्यासपर्व' शूटच्या काहीच दिवस आधी माझे वडील गेले होते. त्यांच्या दहाव्याला मी नव्हतो. पुण्याहून शूटच्यामधून भावा बरोबर फोनवर मी सगळं मॅनेज केलं होतं.

शूटचा कितवा दिवस होता आठवत नाही. शूट एका वाड्यात होतं. र. धों. कर्व्यांचं घर. त्या दिवशीचे सगळेच सीन महत्वाचे. सकाळपासून उगाच खूप एकटं एकटं वाटत होतं. तरी मी सीनमधल्या प्रत्येक शॉटमधे जीव ओतण्याचा प्रयत्न करत होतो.

मी धोतर आणि पांढरा शुभ्र सदरा घालून टेबलाशी बसलेलो. टेबलवर टाईपरायटर, कागदाच्या शीट्स, लिखाणाचं बरच सामान, पाण्याचं भांडं आणि एक दौत होती. आधी काही शॉट्स झाले होते. पुढल्या शॉटची देबुदा लायटिंग करत होते. आजूबाजूला गडबड होती. मी टेबलाशी बसलेलो होतो. कुणास ठाऊक का मी अचानक वळलो आणि टेबलवरल्या वस्तू ठीक करू लागलो.

दौत उघडी होती की सेटिंगवाले कुणी करून गेले की काय कुणास ठाऊक. पण ती पडली. प्रतिक्षिप्त क्रियेत मी उठलो आणि काही वस्तू आवाज करत धडाधड कोसळल्या आणि दौत टेबलवर सांडून टेबल क्लॉथ निळा झाला. माझ्या सदऱ्यावर काही शिंतोडे उडाले की काय आठवत नाही. आठवतंय ते पालेकरांचं त्या दिवशी आख्ख्या युनिटसमोर मला ओरडणं.

पालेकरांचं चिडणं म्हणजे काय हे त्यांच्या सोबत काम करणाऱ्या मोजक्याच लोकांना ठाऊक असेल. दौत सांडली होती. अनावधानानं सांडली होती. टेबलक्लॉथ निळाशार रंगला होता. शॉट ऑलमोस्ट रेडी होता. सकाळपासून अनेक अडचणींमुळे स्पीड थोडा मंदावला होता. त्यामुळे माझ्याकडून झालेल्या या चुकीला आज माफी नव्हती.

आणि हमसाहमशी रडू लागलो...

पालेकर बोलले. खूप बोलले. अक्ख्या युनिट समोर बोलले. सगळं युनिट स्तब्ध होऊन माझा होणारा पाणउतारा पाहत होतं आणि मी आत आत खचत चाललो होतो. अचानक मला नुकत्याच गेलेल्या माझ्या वडलांची खूप आठवण येऊ लागली. लहान मुलाला कुणी बाहेरचं ओरडल्यावर ते धावत जाऊन आपल्या वडलांना सांगतं. त्यांच्याकडे तक्रार करतं तसं काहीसं मला वाटू लागलं.

छाती भरून येत होती. गळ्यात दाटून येणारा आवंढा मी गिळत उभा होतो. धाय मोकलून रडावं वाटत होतं. पण लगेच सीन होता. सगळं व्यवस्थित करायला वेळ लागणार होता की काय की रागावून पण पालेकरांनी लंच ब्रेक केला.

मी त्यांच्या समोरून अक्षरशः लहान मुलासारखा पळत पहिल्या मजल्याचा जिना धाड धाड उतरून खाली आलो.  डावीकडे काही अंतरावरच जुन्या काळाचे दोन टॉयलेट होते. पळतच आत शिरलो. धाडकन दाराच्या दोन फळ्या आतून लावून वरला कडी कोयंडा लावला आणि गुदमरला हंबरडा आवाज होऊ नये अशा आवाजात हमसाहमशी रडू लागलो.

वडलांच्या कुशीत शिरून पालेकरांची तक्रार करावी आणि त्यांना खडसवायला लावावं असं वाटू लागलं. भिंतीच्या आधारानं रेलून खूप रडून घेतलं. मधल्या काळात बाहेर दाराशी कुणीतरी येऊन थांबल्याची चाहूल लागली. तरी मी काही वेळ काळोखातच रडत उभा राहिलो.

प्रतिमा जोशी, जी तेव्हा त्यांना असिस्ट करत होती ती काही वेळानं पालेकरांच्याच सांगण्यावरून माझ्या मागोमाग येऊन माझं आतलं रडणं ऐकून गेल्याचं तिनं मला एकदोन वर्षांपूर्वीच सांगितलं आहे. तर शेवटी रडून शांत झाल्यावर कुणाला कळू नये म्हणून धोतरानं तोंड वगैरे व्यवस्थित पुसून बाहेर आलो.

हेही वाचा: भानूताई सिनेमाच्या काळाचा अभ्यास करून वेशभूषा ठरवायच्या

बापाला मिठी मारली ती अशी

'सेल्समन' नाटकात सगळ्यात शेवटी बापाला हॉटेलमधेच सोडून आल्याच्या रात्री झालेल्या आई बाप मुलांच्या भांडणात मी मोठा मुलगा हतबल होत बापाला सांगू लागतो.

सकाळी एका इंटरव्यूला गेलेला असताना तिथल्याच टेबलवरलं एक किमती पेन सवयी प्रमाणे चोरून धाववत जाऊन मी गच्चीवर लपलो. वर गच्चीवर ते पेन मी माझ्या समोर धरलं. का करतोय मी हे असं. काय करायचंय मला. कुठे पोचणारेय मी. हा विचार करू लागलो. त्या पेनकडे पाहत असताना मला अचानक कळलं कि मी खूप सामान्य कुवतीचा माणूस आहे बाबा.

'मी इंटरव्यू दिल्याचं तुम्हाला खोटंच सांगितलं. तुम्ही समजता तितका मोठा मी नाही बाबा. तुम्हाला कळत कसं नाही मी अतिशय सामान्य आहे. माझ्यात मोठा माणूस होण्याची कुवतच नाहीये बाबा. आपण सगळेच खूप सामान्य आहोत. प्लिज तुम्ही हे कटू वास्तव स्वीकारत का नाही बाबा. हे सगळं जे काही तुम्ही पाहाता आहात ते एक स्वप्न आहे. प्लिज बाबा वास्तवात या. आम्हा सगळ्यांकडे नीट पाहा. आम्ही खूप सामान्य लोक आहोत. मी तुमच्या पाया पडतो बाबा स्वप्नांनातून वास्तवात या. आणि हो बाबा. तुम्ही मला खूप आवडता. माझं तुमच्यावर खूप प्रेम आहे. खूप प्रेम आहे माझं तुमच्यावर.'

अशी काहीशी एक मोट्ठी सोलोलोक्वी म्हणत मी आयुष्यात पहिल्यांदा बापाला घट्ट मिठी मारतो. त्याच्या गळ्यात पडून त्याच्या पाठीवरून लहान मुला सारखा हात फिरवू लागतो. त्याच्या गळ्यात पडून रडत रहातो आणि शेवटी आईला म्हणतो. 'आई थोपटून थोपटून झोपवं गं माझ्या या बापाला. स्वप्नांच्या मागे धावून धावून खूप थकलाय माझा बाप.' असं म्हणून मी एक्झिट घेतो.

बॉन व्हॉयेज सतीशजी!

हा प्रवेश करताना मला नेहमी 'ध्यासपर्व' शूटच्या वेळी घडलेला वरला प्रसंग आठवायचा. मी कोकरासारखा सतीशजींना बिलगायचो आणि ते एखाद्या भेदरलेल्या सश्यासारखे माझ्या मिठीत शिरायचे. तेव्हा तो सतीश कौशिक नावाचा माणूस नसायचा. तो भानुदास नावाचा माझा बाप असायचा.

नाटक संपतं. नट वेगळं जगू लागतात. पुन्हा कधीतरी भेटतात. नाटकाच्या आठवणी जागवतात. पण तेव्हा त्यांना प्रयोगातल्यासारखी तशीच मिठी मारता येत नाही. सतीशजी भेटले होते मध्यंतरी. त्यांना मारायला पाहिजे होती मिठी. म्हणायला पाहिजे होतं, 'its all right सतीशजी. आपण सगळेच वास्तव न स्वीकारणारे, स्वप्नांच्या मागे धावणारे विली लोमन असतो.' 

सतीशजी गेले. मला माझाच बाप गेल्यासारखं वाटतंय. बॉन व्हॉयेज सतीशजी! Happy Journy!!!

हेही वाचा: 

ऑस्करच्या आयचा घो!

सिनेमांची संख्या कमी होतेय, हे चांगलं की वाईट? 

मराठमोळी पूजा सावंत बॉलीवूडमधे एंट्रीसाठी रेडी

अंधाधूनसारखा सिनेमा चीनमधे अंधाधुंद कमाई का करतो?