वायरस हा शब्द आणि ही संकल्पना कोरोनानंतर घरोघरी पोचलीय. लहान मुलांपासून ते ८०-९० वर्षांच्या वयोवृद्धालाही वायरस ही संकल्पना आता चांगली माहीत झालीय आणि समजतेही. कोरोनाच्या सुरवातीच्या काही दिवसांत सर्वसामान्य लोकांचा एक समज होता की, या जगात एकच वायरस आहे आणि तो म्हणजे कोरोना वायरस.

अनेक संशोधक सांगत होते की, पृथ्वीतलावर हजारो वायरस रहिवास करतायत आणि त्यांचा फक्त मानवी जीवनावरच नाही तर सर्वच प्राणिमात्रांवर परिणाम होतोय. या हजारोंमधला एक कोरोना वायरस आहे आणि त्याच्या जोडीला आणखी एक वायरस असून तोच सध्या भारतात वरचढ होताना दिसतोय. हा वायरस म्हणजे 'इन्फ्लूएंझा'

हेही वाचा: कोरोना कुटुंबातलं सातवं पोरच इतकं वात्रट कसं निघालं?

'इन्फ्लूएंझा' म्हणजे काय?

फ्लू म्हणजेच इन्फ्लूएंझा हा नाक, घसा आणि फुफ्फुसांचा संसर्ग आहे. हे अवयव आपल्या श्वसन प्रणालीचे भाग आहेत. इन्फ्लूएन्झाला सामान्यतः फ्लू म्हणतात, पण ते पोटातल्या फ्लू वायरससारखे नाहीत, ज्यामुळे अतिसार आणि उलट्या होतात.

बर्‍याच तज्ञांचा असा विश्वास आहे की, फ्लूचे वायरस मुख्यत्वे फ्लूग्रस्त व्यक्तीकडून खोकताना, शिंकताना किंवा बोलत असताना तयार केलेल्या लहान थेंबांद्वारे पसरतात. हे थेंब जवळच्या लोकांच्या तोंडात किंवा नाकात येऊ शकतात. कमी वेळा एखाद्या व्यक्तीला फ्लूचा वायरस असलेल्या पृष्ठभागाला किंवा वस्तूला स्पर्श केल्यानं आणि नंतर स्वतःच्या तोंडाला, नाकाला किंवा शक्यतो त्यांच्या डोळ्यांना स्पर्श केला तर फ्लू होऊ शकतो.

इन्फ्लूएंझा वायरसचे चार प्रकार आहेत. त्यांना इन्फ्लूएंझा ए, बी, सी आणि डी यामधे वर्गीकृत केलेत. जलचर पक्षी हे इन्फ्लूएंझा ए वायरस आयएवीचे प्राथमिक स्त्रोत आहेत, जे मानव आणि डुकरांसह विविध सस्तन प्राण्यांमधेही दिसतात. इन्फ्लुएंझा बी वायरस आयबीवी आणि इन्फ्लुएंझा सी आयसीवी वायरस प्रामुख्याने मानवांना संक्रमित करतात आणि इन्फ्लुएंझा डी आयडीवी वायरस गुरं आणि डुकरांमधे आढळतात.

आयएवी आणि आयबीवी मानवांमधे प्रसारित होतात आणि हंगामी साथीच्या रोगांना कारणीभूत ठरतात आणि आयसीवीमुळे प्रामुख्याने लहान मुलांमधे संसर्ग होतो. आयडीवी मानवांना संक्रमित करू शकते; पण आजार झाल्याचं ज्ञात नाही. मानवांमधे, इन्फ्लूएंझा वायरस प्रामुख्याने खोकणं आणि शिंकणं यातून निर्माण होणार्‍या श्वसनाच्या थेंबांद्वारे पसरतो. हवा आणि पाणी यांचे छोटे थेंब म्हणजेच एरोसॉल्स तसंच वायरसनं दूषित पृष्ठभागाद्वारे संक्रमणही होतं.

वायरस 'एच३ एन२'

एच३ एन२ वी हा एक गैर-मानवी इन्फ्लूएंझा वायरस आहे जो सामान्यतः डुकरांच्या अधिवासात असतो आणि ज्याचा मानवांना लगेचच संसर्ग होतो. तो इन्फ्लूएंझा ए वायरस आयएवी या प्रकारात मोडतो. सामान्यतः डुकरांमधे फिरणारे वायरस स्वाईन इन्फ्लूएंझा वायरस असतात. जेव्हा हे वायरस मानवांना संक्रमित करतात तेव्हा त्यांना वेरियंट असं म्हटलं जातं.

२०११ मधे, एक विशिष्ट एच३ एन२ वायरस एवियन, स्वाइन आणि मानवी वायरसच्या जनुकांसह आणि २००९ च्या एच१ एन१ साथीचा वायरस एम जीनसह आढळला होता. २०१० मधे हा वायरस डुकरांमधे फिरत होता आणि २०११ मधे पहिल्यांदा मानवी समूहात आढळून आला होता. २००९ एम जीनमुळे हा वायरस इतर स्वाइन इन्फ्लूएंझा वायरसपेक्षा अधिक सहजपणे मानवांना संक्रमित करू शकतो.

आतापर्यंत या वायरसवर आणि त्याच्या संसर्गावर झालेल्या संशोधनानुसार एच३ एन२ इन्फ्लूएन्झा हा वायरस अत्यंत संसर्गजन्य असून एखादी संक्रमित व्यक्ती खोकताना, शिंकताना किंवा बोलत असताना सोडलेल्या थेंबांद्वारे एका व्यक्तीकडून दुसर्‍या व्यक्तीमधे प्रसारित केला जाऊ शकतो.

वायरस असलेल्या पृष्ठभागाशी संपर्क साधल्यानंतर कोणीतरी त्यांच्या तोंडाला किंवा नाकाला स्पर्श केला तरीही संसर्ग पसरू शकतो. या वायरसमुळे झालेला संसर्ग हा गर्भवती महिला, लहान मुलं, वृद्ध प्रौढ आणि वैद्यकीय समस्या असलेल्या व्यक्तींना फ्लूशी संबंधित गुंतागुंत होण्याचा धोका जास्त असतो.

हेही वाचा: कोरोना वायरसः मोदींनी कुणाकडून घेतली जनता कर्फ्यूची आयडिया

भारतात हा वायरस पसरतोय?

दरवर्षी ऑक्टोबर ते फेब्रुवारीपर्यंत या वायरसमुळे संसर्ग होण्याची लाखो प्रकरणं सर्रास घडतात. पण यंदा मात्र नेहमीपेक्षा जास्त प्रकरणं समोर आलीत. यामुळे इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च अर्थात आयसीएमआर आणि इंडियन मेडिकल असोसिएशन अर्थात आयएमएनं निवेदन आणि मार्गदर्शक सूचना जारी केल्यात.

तापमानात अचानक चढउतार आणि उष्णतेच्या वाढीमुळे वातावरणातल्या ऍलर्जींची संख्या झपाट्याने वाढलीय. त्यामुळे हे वायरस सक्रिय झालेत, असं तज्ञांचं मत आहे. आणखी एक घटक म्हणजे कोरोना वायरस असू शकतो. कोरोना वायरसमुळे, आपल्या शरीरात त्याविरूद्ध प्रतिकारशक्ती विकसित झाली आहे. पण ते वातावरणात प्रदीर्घ काळासाठी प्रसार झालेल्या वायरसच्या संपर्कात आले नाहीत. त्यामुळे आपल्या शरीरात अशा वायरसविरूद्ध प्रतिकारशक्ती उरलेली नाही आणि त्यामुळे प्रकरणं वाढतायत.

भारतात सध्या कोरोनाची लक्षणं आणि नकारात्मक प्रकरणं असलेल्या बहुतेक लोकांची एच३ एन२ साठी पुन्हा चाचणी केली जातेय. सध्या भारतामधे एच३ एन२ ची प्रकरणं मुख्यतः दिल्ली, गुजरात, महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमधून नोंदवली गेलीत. पश्चिम बंगालमधे तत्सम लक्षणं असलेली प्रकरणं दिसली आहेत पण ती एडिनो वायरसची प्रकरणं आहेत. पंजाबमधे एच१ एन१ वायरस किंवा स्वाइन फ्लूची प्रकरणंही नोंदवली गेलीत.

अँटीबायोटिकचा मारा थांबवा

या वायरसचा संसर्ग झाल्यावर पुढच्या चार दिवसात सतत खोकला आणि कधी कधी त्याच्या जोडीला ताप ही लक्षणं दिसून येतात. सध्या फ्लूच्या इतर उपप्रकारांपेक्षा 'एच३ एन२'मुळे पेशंटचं रुग्णालयात दाखल होण्याचं प्रमाण अधिक आहे. सर्दी, खोकला आणि तापाबरोबरच मळमळ, उलट्या, घसादुखी, अंगदुखी, अतिसार ही या आजाराची इतर लक्षणं दिसून येतायत.

इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च आणि इंडियन मेडिकल असोसिएशनच्या निवेदनात वायरसच्या संसर्गामधे ताप आल्यास हायड्रेटिंग आणि पॅरासिटामॉलचे सेवन करण्याचा सल्ला देण्यात आला आहे. त्यात असंही नमूद केलंय की, लोकांनी अँटीबायोटिकचं सेवन करू नये कारण ते एच३ एन२ विरुद्ध काम करत नाहीत; उलट अँटीबायोटिक प्रतिरोधक शक्ती निर्माण करतात आणि आवश्यकतेनुसार काम करणार नाहीत.

अँटीबायोटिक फक्त डॉक्टरांच्या प्रिस्क्रिप्शनवरच घेतली जातात आणि पेशंटनी किंवा त्याच्या नातेवाईकांनी या औषधांची शिफारस डॉक्टरांकडे करू नये. बहुतेक वेळा लोक अ‍ॅझिथ्रोमायसिन आणि अमोक्सिक्लॅव ही अँटीबायोटिक घेणं सुरू करतात, तेही डोस आणि वारंवारितेची पर्वा न करता आणि बरं वाटू लागल्यावर ते थांबवतात. हे थांबवण्याची गरज आहे; कारण यामुळे अँटीबायोटिकचा प्रतिकार होतो आहे आणि आपण नवीनच आजाराला किंवा संसर्गाला निमंत्रण देतो आहोत.

हेही वाचा: कोरोनाचा प्रादुर्भाव ही माणसाचीच चूक आहे!

अशी घ्या काळजी

भारत सरकारच्या १५ डिसेंबर २०२२ पासून केलेल्या सर्वेक्षणात असं दिसून आलंय कि या वायरसचा प्रादुर्भाव मुख्यत: हवेतून होत आहे. तसंच १५ पेक्षा कमी आणि ५० हून अधिक वयाच्या पेशंटमधे या वायरसचा प्रादुर्भाव अधिक दिसून येतोय. कदाचित ५० वर्षावरच्या लोकांची रोगप्रतिकारकशक्ती कमी झाल्यामुळे त्यांना या वायरसच्या संसर्गाचा धोका अधिक दिसून येतोय.

या वायरसपासून बचावासाठी कोरोना काळातल्या नियमांची अंमलबजावणी करणं आवश्यक आहे. त्यानुसार फेस मास्क घाला आणि गर्दीच्या ठिकाणी जाणं टाळा. हात नियमितपणे पाण्यानं आणि साबणानं धुवा. नाक आणि तोंडाला स्पर्श करणं टाळा. खोकताना किंवा शिंकताना नाक आणि तोंड व्यवस्थित झाका. स्वतःला हायड्रेट ठेवा, पाण्याव्यतिरिक्त फळांचा रस किंवा इतर पेयं घ्या. ताप आला तर पॅरासिटामॉल घ्या. अनोळखी व्यक्तीशी हस्तांदोलन करू नका, स्पर्श टाळा.

सार्वजनिक ठिकाणी थुंकू नका. स्वत:हून मेडिकल स्टोअरमधे जाऊन औषधं घेऊ नयेत. डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच अँटीबायोटिक आणि इतर औषधं घ्यावीत. साधारणपणे पुढचे दोन महिने वातावरणातल्या बदलामुळे या वायरसचा संसर्ग होतच राहील आणि जर योग्य ती खबरदारी नाही घेतली तर पावसाळ्यात याचं प्रमाण अनेक पटीने वाढलेलं दिसू शकतं.

वायरसवर लस उपलब्ध आहे का?

जगभरातल्या अनेक देशांत प्रत्येक वर्षी, वार्षिक फ्लूची लस दिली जाते. ही लस फ्लूच्या तीन किंवा चार प्रकारांपासून संरक्षण करते. या अनुक्रमे त्रिसंयोजक आणि चतुष्कोन लस म्हणून ओळखल्या जातात. एच१ एन१, एच३ एन२ आणि इन्फ्लूएंझा इ स्ट्रेन ट्रायवॅलेंट लसीमधे समाविष्ट केले आहेत; तर अतिरिक्त इन्फ्लूएंझा इ स्ट्रेन चतुर्भुज लसीमधे समाविष्ट आहेत.

अमेरिकन आणि युरोपियन तसंच जागतिक आरोग्य संघटनेच्या माहितीनुसार, फ्लू लस बहुतेक फ्लू हंगामात सामान्य लोकांमधे फ्लूच्या आजाराचा धोका ४० ते ६० टक्क्यांनी कमी करते, जेव्हा लसीचे ताण रक्ताभिसरण स्ट्रेनशी चांगले जुळतात. फ्लूची लस एच३ एन२ वायरसमुळे होणा-या फ्लूपेक्षा एच१ एन२ वायरस आणि इन्फ्लूएंझा इ वायरसमुळे होणार्‍या फ्लूपासून अधिक संरक्षण देते.

सर्व फ्लूचे वायरस वर्षानुवर्षे बदलत असताना, एच३ एन२ वायरसमधे अधिक अनुवांशिक बदल होताना दिसून येत आहेत. त्यामुळे यावरती दरवर्षी नवनवीन लस शोधावी लागतेय. शास्त्रज्ञ सध्या लस उत्पादनाच्या प्रभावी पद्धती विकसित करण्यासाठी कठोर परिश्रम करत आहेत. फ्लूने आजारी होण्यापासून रोखण्यासाठी हंगामी म्हणजेच प्रत्येक वर्षी नवनवीन लस न देता एकाच लस मिळवणं हा अजूनही सर्वोत्तम मार्ग आहे.

हेही वाचा: 

एकदा बरं झाल्यानंतर पुन्हा कोरोनाचा संसर्ग होतो का?

कोविड-१९ आजारावर औषध नसताना पेशन्ट बरं कसं होतात?

कोरोनाला रोखण्यासाठी तैवानकडून आपण काय शिकलं पाहिजे?

भारताची इटली बनणाऱ्या राजस्थाननं तर कोरोनाविरुद्ध भिलवाडा मॉडेल बनवलं