'माझी आई रात्री मला भेटायला यायची, मी झोपेपर्यंत ती मला कुशीत घेऊन पडून असायची. मला झोप लागल्यानंतर ती निघून जायची. मी झोपेतून उठायचो तेव्हा ती माझ्याजवळ नसायची.' हे विधान आपल्या नानाविध प्रश्नांचं मोहळ उभं करू शकतं. हे एखाद्या लहान मुलांचं स्वप्न किंवा कल्पना विश्व असावं असंही वाटून जातं. अशा सर्व तर्क-विर्तकांच्या पल्याड उभं असलेल्या सात वर्षाच्या एका नीग्रो मुलाचं हे दाहक बालविश्व आहे.

गुलाम आईच्या पोटी गोऱ्या मालकाकडून जन्माला आलेलं हे गुलाम बाळ. आईपासून तोडून १२ मैलांवरच्या दुसऱ्या मालकाकडे सोपवण्यात आलं.  गोऱ्या मालकाच्या वासना तृप्तीच्या कारणामुळे म्हणा किंवा गुलामांचं उत्पादन करण्याच्या भांडवली धोरणामुळे म्हणा हे बाळ त्या आईच्या माध्यमातूत जगात अवतरलं.

त्या आईला गोऱ्या मालकाच्या हेतूशी मतलब नव्हता. तिच्यासाठी ते केवळ तिचं बाळ होतं.  आपल्या बाळाला भेटण्यासाठी ही आई रात्री बारा मैल चालून यायची. बाळ झोपेपर्यंत त्याला आपल्या उबदार कुशीत घेऊन तिच्या करपलेल्या जीवनाला आणि मनाला शीतलता मिळवण्याचा वेडा प्रयत्न करायची. बाळ झोपी गेल्यावर परत बारा मैल चालून आपल्या कोंडवाड्यात परतायची. तिला भल्या सकाळी गोऱ्या मालकाची गुलामी करायला हजर रहावं लागायचं. नाहीतर चाबकाच्या फटक्यांनीच पोटाची खळगी भरावी लागायची.

नीग्रोंचा मुक्तीदाता फ्रेडरिक डग्लस

बाळ सात वर्षांचं झालं. या काळात अवघ्या चार-पाच वेळाच या माय-लेकरांना एकमेकाच्या कुशीत विसावा घेता आला.  एके दिवशी आईची बाळासाठी करावी लागणारी चोवीस मैलांची पायपीट कायमची थांबली.  त्या रात्री ती आई बारा मैलांवर थांबण्याऐवजी अनंताच्या प्रवासाला निघून गेली. अनाथपण आणि गुलामी अशा दुहेरी जीवनसंघर्षात या बाळाने स्वतःचं अस्तित्व अत्यंत कणखरपणे टिकवलं.

जीवनाच्या भट्टीत तावून-सलाखून निघालेल्या मुलाने भविष्यात इतिहास घडवला. तो जगाच्या इतिहासात फ्रेडरिक डग्लस म्हणून अजरामर झाला. नीग्रो मुक्तीच्या आंदोलनाला तात्त्विक, वैचारिक आणि बौद्धिक अधिष्ठान देण्याचं पहिलं श्रेय फ्रेडरिक डग्लस यांनाच द्यावं लागतं. अमोघ वक्तृत्व आणि टोकदार लेखणी यांच्या आधारावर फ्रेडरिक डग्लस यांनी अमेरिकेतला नीग्रो समाज एका धाग्यात बांधण्याचं काम केलं.

गुलामीतून स्वतःची मुक्तता करण्यासाठी त्याने केलेला संघर्ष रोमांचकारी असा आहे. तरुण डग्लसने आपल्या जुल्मी मालकाला चांगला चोप दिला तेव्हा त्याच्या लक्षात आलं की प्रतिकार केल्याशिवाय मुक्तीचा मार्ग मोकळा होऊ शकत नाही. अथक प्रयत्नातून पलायन करून तो न्यूयॉर्कला पोचला तेव्हा त्याने स्वातंत्र्याचा पहिला श्वास घेतला.

हेही वाचा: अमेरिकेतल्या ब्लॅक लाईव्ज मॅटर आंदोलनाचं काळंगोरं वास्तव

स्वत: अनुभवले गुलामीचे चटके

अंदाजे १८१८ला दक्षिण अमेरिकेच्या मेरीलॅडमधल्या टॅलबोट काऊंटी इथं जन्मलेल्या फ्रेडरिक डग्लस यांचं आत्मकथन 'नॅरेटिव ऑफ द लाईफ ऑफ फ्रेडरिक डग्लस ॲन अमेरिकन स्लेव' प्रसिद्ध झालं. त्यापूर्वी १८४१ला विल्यम लियॉड गॅरिसन संपादित करत असलेल्या लिब्रेटर पेपरमधे ते संपादन सहाय्य करू लागले.

संपादक गॅरिसन यांनी डग्लस यांना दोन जबाबदाऱ्या दिल्या होत्या, त्यानुसार वेगवेगळ्या शहरांमधे फिरून दक्षिण अमेरिकेतल्या नीग्रोंच्या अमानुष गुलामीविषयी जनजागृती करणं आणि न्यूज पेपरसाठी वर्गणी गोळा करणं. डग्लस यांना आता प्रसिद्धी मिळाली होती. गुलामीच्या सावटातून मात्र त्यांची पूर्ण मुक्तता झाली नव्हती. कारण गुलाम म्हणून त्यांच्यावरची मालकी सिद्ध करणारी कागदपत्रं अद्याप त्यांच्या मुळ मालकाकडे होते. त्यामुळे पकडले जाण्याच्या भीतीने फ्रेडरिक डग्लस यांना काही काळ इंग्लडला पळून जावं लागलं.

इंग्लंडमधे त्यांनी नीग्रोंच्या विदारक परिस्थितीविषयी युरोपियन समाजात जागृती करण्याचा प्रयत्न केला. दरम्यान डग्लस यांच्या काही मित्रांनी त्यांच्या मुळ मालकांकडून ते त्या मालकाचे गुलाम असल्याची कागदपत्रं खरेदी केली. त्यामुळे डग्लस यांची खऱ्या अर्थाने गुलामीतून मुक्तता झाली. मात्र तोपर्यंत त्यांना अनेकदा स्वतःचं नाव आणि गाव बदलावं लागलं.

नीग्रोंच्या दैवमुक्तीसाठी प्रयत्न

१८४७ला इंग्लडहून परतल्यावर त्यांनी नीग्रो गुलामी विरोधात आवाज बुलंद करणारा 'द नॉर्थ स्टार' नावाचा स्वतःचा न्यूजपेपर काढला. ज्याला पुढे 'फ्रेडरिक डग्लस न्यूजपेपर' म्हणून ओळखलं जाऊ लागलं.  आपल्या न्यूजपेपरमधून त्यांनी वांशिक भेदभावाबद्दल असणारे पूर्वग्रह आणि गैरसमज, त्यातून नीग्रोंवर होणारे अमानवी अत्याचार याबद्दल उत्तर अमेरिकेत जागृती आणण्याचा प्रयत्न केला. त्याचबरोबर डग्लस महिला अधिकारांवर तेवढ्याच पोटतिडकीने विचार मांडत होते.

फ्रेडरिक डग्लस यांनी नीग्रो समाजाला दैववादी मानसिकतेतून बाहेर आणण्यासाठी केलेले प्रयत्न अत्यंत महत्वाचे होते. नीग्रोंनी आपल्या गोऱ्या मालकांचा धर्म स्वीकारला तरी मालकाने त्यांना माणूस म्हणून स्वीकारलं नाही. अशा हतबल परिस्थितीत ईश्वर हाच त्यांचा एकमेव आधार ठरला. ईश्वरावर असणारी श्रद्धा नीग्रोंनी अधिक दृढ केली आणि कधीही ढळू दिली नाही.

गोऱ्यांनी ईश्वराची श्वेत-अश्वेत विभागणी केली होती. गोऱ्यांच्या चर्चमधे नीग्रोंना प्रवेश नव्हता. एवढंच काय तर नीग्रोंना ईश्वराची प्रार्थनाही उघडपणे करता येत नव्हती. रात्री-अपरात्री एकांतात नीग्रो ईश्वराची प्रार्थना करत. सर्वहारा नीग्रोंकडे मालकाची भाषा, जीवनमूल्यं आणि धर्म स्वीकारण्याशिवाय पर्याय नव्हता आणि त्यांनी त्याचा स्वीकार मनःपूर्वक केला. तरी गोरी अमेरिका त्यांची होऊ शकली नाही. त्यांना दैववादातून बाहेर काढणं अत्यंत आवश्यक होतं. ज्यामुळे हे लोक अमानुष गुलामगिरीविरोधात विद्रोह करतील. यासाठी श्वेत समाजातल्या काही संवेदनशील आणि ध्येयवादी लोकांनी पुढाकार घेतला.

हेही वाचा: जगातल्या सगळ्यात मोठ्या दुर्गुणाविरुद्ध क्रिकेटनं एका हत्यारासारखं काम केलं

नीग्रोंच्या अधिकारांची चळवळ

नीग्रोंना स्वातंत्र्य आणि घटनादत्त मूलभूत अधिकार मिळवून देण्यासाठी त्यांनी एक चळवळ सुरु केली. गुलामगिरीला पूर्णपणे नष्ट करणं हे या चळवळीचं ध्येय होतं. त्यामुळे त्यांना मूर्तिभंजक असं संबोधलं गेलं. मूर्तिभंजक अत्यंत जहाल पुरोगामी होते. उत्तर अमेरिकेत निर्माण झालेल्या चळवळीचा प्रभाव तिथं दिसू लागला. या चळवळीमुळे पुरोगामी उत्तर आणि प्रतिगामी दक्षिण अशी अमेरिकेची विभागणी झाली.

या मूर्तिभंजकांनी दक्षिण अमेरिकेतल्या नीग्रो गुलामांना उत्तरेकडे आणि कॅनडात पलायन करायला मदत आणि प्रोत्साहन द्यायला सुरवात केली. पलायनाच्या काळात त्यांना आश्रय देण्याची व्यवस्था केली. पलायन करण्यासाठी ज्या अज्ञात मार्गांचा वापर करण्यात आला त्यांना 'अंडरग्राऊंड रेलरोड' असं म्हटलं जातं.

नीग्रोंच्या या पलायनावर हॉलिवूडमधे काही सिनेमा अलिकडच्या काळात निर्माण झाले आहेत. फ्रेडरिक डग्लस यांनी मूर्तिभंजक चळवळीत खूप महत्वाचं योगदान दिलंय. त्यांच्यासारखा धाडसी आणि दूरदर्शी नेता नीग्रो गुलामांमधे निर्माण झाला, ही अत्यंत महत्वाची गोष्ट होती. फ्रेडरिक डग्लस यांनी नीग्रो गुलामांच्या पलायनात अत्यंत महत्वाची भूमिका निभावली. त्यांचं घर म्हणजे पलायन करणाऱ्या नीग्रोंसाठी हक्काचा आधार आणि विश्रामगृह ठरलं होतं.

मूर्तिभंजक चळवळीचे सर्वोच्च नेते

नीग्रो मुक्तीसाठी आग्रही असणाऱ्या एका महान नेत्याची राजकीय कारकिर्द याचकाळात आपल्या सर्वोच्च ध्येयापर्यंत पोचत होती. त्यामुळे फ्रेडरिक डग्लस यांच्यासारख्या सर्व नीग्रो नेत्यांना राजकीय पाठबळ मिळणार होतं. अमेरिकेच्या राजकीय क्षितीजावर अब्राहम लिंकन यांचा उदय आणि फ्रेडरिक डग्लस यांची चळवळ हा सर्व घटनाकम समांतर आणि परस्पर पूरक ठरला.

डग्लस आता मूर्तिभंजक चळवळीचे सर्वोच्च नेते झाले होते. १२ एप्रिल १८६१ला अमेरिकेत गृहयुद्धाची ठिणगी पडली. दासप्रथेवरून उत्तर अमेरिका आणि दक्षिण अमेरिका यांच्यातली राज्यं एकमेकांच्या विरोधात उभी ठाकली. गुलामीच्या प्रथेवरून एखाद्या देशात अशाप्रकारे गृहयुद्ध होण्याची ही इतिहासातली एकमेव घटना आहे.

हेही वाचा: अमेरिकेला कोरोनानं ताब्यात घेतलं, सेंट लुईस शहर वेगळं राहिलं, कारण

अब्राहम लिंकन, डग्लस भेट

अमेरिकेच्या युनयिन आर्मीला सैनिकांची कमतरता भासत होती. अशावेळी डग्लस यांनी नीग्रोंची एक सैन्य तुकडी तयार केली. यावरच ते थांबले नाही तर स्वतःच्या तीन मुलांनाही त्यांनी या तुकडीत भरती केलं. अश्वेत सैन्य तुकडीला प्रशिक्षणात अभाव, शस्त्रास्त्र आणि पगारासंदर्भात नकळतपणे भेदभाव सहन करावा लागत होता.

फ्रेडरिक डग्लस यांनी या गोष्टीकडे राष्ट्राध्यक्ष अब्राहम लिंकन यांचं लक्ष वेधलं असता त्यांनी डग्लस यांना सबुरीचा सल्ला दिला. दरम्यान लिंकन दुसऱ्यांदा राष्ट्राध्यक्ष म्हणून निवडून आले. त्यांनी फ्रेडरिक डग्लस यांना व्हाईट हाऊसमधे आमंत्रित केलं. लिंकन यांना यासाठी प्रचंड विरोध सहन करावा लागला. खरं तर त्यांच्या प्रयत्नांमुळे अमेरिकेच्या राज्यघटनेत १८ वी सुधारणा होऊन गुलामीची प्रथा बेकायदेशीर ठरवण्यात आली होती. कायद्याने गुलामी आणि भेदभाव नष्ट झाला तरी मनातून जाण्यासाठी खूप मोठा संघर्ष बाकी होता.

अखेर लिंकन यांनी फ्रेडरिक डग्लस यांना व्हाईट हाऊसमधे आमंत्रित केलंच. लिंकन यांच्या दालनात डग्लस यांनी प्रवेश करताच लिंकन उठून उभे राहिले आणि म्हणाले, 'बघा माझा मित्र डग्लस आला आहे.' लिंकन यांनी डग्लस यांच्यासोबत हस्तांदोलन केलं. हे ऐतिहासिक हस्तांदोलन ठरलं. कारण असं करणारे लिंकन पहिले राष्ट्राध्यक्ष होते आणि डग्लस पहिले नीग्रो होते. या घटनेच्या काही आठवड्यानंतर अब्राहम लिंकन यांची हत्या करण्यात आली.

नीग्रो चळवळीचा कर्ता सुधारक

१८७७ला डग्लस यांना 'मार्शल' ही पदवी अमेरिकन सरकारने दिली. १८८९ला 'हैती'मधे काऊंसल जनरल म्हणून नियुक्त करण्यात आलं. १८८२ला त्यांची पत्नी ॲना डग्लस यांचं निधन झालं. त्यानंतर दोन वर्षांनी १८८४ला त्यांनी हेलन पिट्टस या श्वेत महिलेशी लग्न केलं. यावर अमेरिकेत श्वेत-अश्वेत दोन्ही समाजातून मोठया प्रमाणात नाराजी व्यक्त करण्यात आली. यावर फ्रेडरिक डग्लस यांनी प्रतिकिया दिली की, 'माझी पहिली पत्नी माझ्या आईप्रमाणे अश्वेत होती, तर दुसरी पत्नी माझ्या पित्याप्रमाणे श्वेत आहे.'

विरोधकांना योग्य उत्तर मिळालं होतं. त्यामुळे ते शांत झाले. २० फेब्रुवारी १८९५ला महिला अधिकारांसंदर्भात आयोजित एका बैठकीत सहभागी फ्रेडरिक डग्लस यांना हार्ट अटॅक आला आणि त्यांनी तिथंच शेवटचा श्वास घेतला. 'एक दिवस अमेरिकेत श्वेत आणि अश्वेत प्रेम आणि शांतीयुक्त सहजीवन जगतील' या ध्येयासाठी आयुष्याच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत फ्रेडरिक डग्लस कट्टीबद्ध राहिले. नीग्रो समाजाचे कर्ता सुधारक नेतृत्व नीग्रो चळवळीचा राजमार्ग प्रशस्त करून या जगातून मार्गस्थ झाले.

हेही वाचा:

आता पुरुषांना बायकांचं ऐकावंच लागेल

अपर्णाताई, आता दिवस स्त्री पुरूष समतेचे आहेत!

बायकांच्या सणात पुरुषी विचारांची लुडबूड कशाला?

ब्लॅक लाईव्ज मॅटर चळवळीपासून भारतीय लोक दूर का राहतात?

नवऱ्याची बायको कुटणाऱ्या राधिकापेक्षा अरुंधती वेगळी का ठरते?