१५ ऑगस्ट २०२१ ला काबूलचा पाडाव झाला आणि जगभरातल्या शांतताप्रिय आणि लोकशाहीवादी लोकांच्या काळजाचा ठोका चुकला. जगातल्या एकमेव लष्करी महासत्तेने अफगाणिस्तानातून माघार घेण्याचं निश्चित केल्यानंतर तालिबानचं वर्चस्व वाढणं आणि काबूलमधल्या सरकारमधे तालिबानी नेत्यांचा सहभाग होणं अपेक्षितच होतं. पण अफगाण सरकार आणि सैन्य याप्रकारे नांगी टाकेल, यावर कुणाचा विश्वास बसत नाही.

अमेरिकेच्या नेतृत्वातल्या बहुराष्ट्रीय सैन्य आणि त्यांच्यासोबत भारतासारख्या देशाने प्रशिक्षित केलेलं अफगाण राष्ट्रीय सैन्यानं तालिबानपुढे हात टेकल्यानं या धर्मांध संघटनेची अफगाणिस्तानवर निरंकुश सत्ता प्रस्थापित व्हायला कोणतीही अडचण उरली नसल्याचं चित्र उभं राहिलंय.

संपूर्ण जागतिक लोकशाहीवादी समूह नैराश्याच्या अंधारात आहे. अशावेळी अफगाणिस्तानातल्याच पंजशीर प्रांतातल्या लढवय्यांनी इस्लामिक कट्टरतावादाविरुद्धच्या लढाईत आशेचा किरण जागवलाय. अफगाणिस्तानच्या मध्य-वायव्य भागात असलेल्या पंजशीर या छोट्याशा प्रांताने तालिबानचं वर्चस्व स्वीकारायला नकार दिलाय. यातून भूतकाळाप्रमाणे भविष्यातही पंजशीर हे तालिबान-विरोधी गटांचं आधारस्थान होऊ शकतं, अशी आशा निर्माण झालीय.

हेही वाचा: तालिबानशी शांतता चर्चेने अफगाणी महिला का अस्वस्थ आहेत?

पंजशीर प्रवेशाची अडचण

पंजशीरमधे ताजिक वंशाचं बहुमत आहे. भौगोलिक रचनेमुळे बाहेरच्या आक्रमकांना हा भाग काबीज करण्यात यश आलेलं नाही. अफगाणी लोककथांनुसार प्राचीन काळात पंजशीरच्या लढवय्यांनी सिकंदरवरसुद्धा मात केली होती. त्यांच्या या लढाऊ आणि स्वाभिमानी वृत्तीमुळे हा प्रदेश पंजशीर म्हणजे पाच सिंहांचा प्रदेश म्हणून ओळखला जातो, अशी समजूत आहे.

इथून वाहणार्‍या नदीचं नावही पंजशीर आहे आणि त्यावरून या भागाचं नाव ठरलं असावं, असं गृहितक आहे. महाभारतात उल्लेख असलेली पंचमीर नदी हीच असल्याचंही अनेकांचं मत आहे आणि पुढे पंचमीरचा अपभ्रंश पंचशीर झाला असावा, अशीही एक समजूत आहे.

अशा या पंचशीरमधे प्रवेशासाठी सोवियत युनियनच्या मदतीने बांधण्यात आलेला ३ किलोमीटरचा बोगदा हा एकमेव सोयीचा मार्ग आहे. काबूलपासून अवघ्या १४५ किलोमीटरवर असलेल्या या भागापर्यंत पोचण्यासाठी अडीच ते तीन दिवसांचा प्रवास करावा लागतो. या कारणानं पंजशीरमधे प्रवेश करत पुरवठ्याचे मार्ग सुरू ठेवणं शक्य नाही. त्यामुळेच बाहेरच्या गटांना इथं सहजासहजी वर्चस्व राखता येत नाही.

अहमद शाह मसूद यांचं नेतृत्व

१९८० च्या दशकात अफगाणिस्तानात वेगवेगळे मुजाहिद्दीन गट सोवियत युनियनच्या सैन्याने केलेल्या हस्तक्षेपाविरुद्ध लढत होते. त्यांच्यापैकीच एक गट हा अहमद शाह मसूद या पंजशीरच्या नेत्याचा होता. मसूद यांच्या गटाचा साम्यवादी विचारधारेला विरोध होता. पण इतर मुजाहिदी गटांच्या तुलनेत हा गट कट्टर नव्हता.

यामागे दोन महत्त्वाची कारणं होती. एक तर पंजशीर खोर्‍यात बहुसंख्येने असलेल्या ताजिक वंशियांचे तत्कालीन सोवियत युनियनचा भाग असलेल्या ताजिकिस्तानातल्या ताजिक लोकांशी जवळचे संबंध होते. साम्यवादी प्रभावामुळे ताजिक लोकांमधे इस्लामिक कट्टरतावादाचा प्रवेश झाला नव्हता आणि त्यामुळे पंजशीरमधल्या ताजिक मुस्लिमांचं अरबीकरण झालं नव्हतं.

दुसरं कारण म्हणजे, अहमद शाह मसूद काबूल युनिवर्सिटीचे पदवीधर होते आणि पदव्युत्तर शिक्षणासाठी ते फ्रान्सलाही राहून आले होते. साहजिकच, उदारमतवादी फ्रेंच विचारसरणीचा मसूद यांच्यावर प्रभाव होता.

हेही वाचा: कंदील बलुच : पाकिस्तानी महिलांची प्रेरणा

सोवियत युनियनविरुद्ध एल्गार

सोवियत युनियनच्या सैन्याविरुद्ध लढताना मसूद यांनी अमेरिकेचं आणि पाकिस्तानचं सहकार्य घेतलं होतं. आपल्या लोकांमधे जिहादची सौदी अरेबियाकडून होणारी लागवड पसरणार नाही याची काळजीसुद्धा घेतली होती. १९८५ मधे अहमद शाह मसूद यांच्या नेतृत्वात पंजशीरने सोवियत युनियनविरुद्ध दिलेल्या कडव्या प्रतिकाराने ताजिक लोकांचा हा गट जागतिक प्रकाशझोतात आला.

पंजशीरवर सोवियत सैन्याच्या मदतीने वर्चस्व प्रस्थापित करण्याचा काबूलच्या साम्यवादी सरकारचा प्रयत्न होता, जो मसूद यांच्या नेतृत्वामुळे फोल ठरला. १९९० मधे सोवियत सैन्याच्या माघारीनंतर अफगाणिस्तानात सुरू झालेल्या मुजाहिदी गटांच्या गृहयुद्धात मसूदने कडव्या इस्लामिक गटांच्या विरुद्ध लढा द्यायला सुरवात केली.

१९९२ ला काबूलमधे गुलबुद्दीन हिकमतयार आणि इतर मुजाहिदी गटांनी प्रवेश करत अवघ्या अफगाणिस्तानवर सत्तास्थापनेचे प्रयत्न सुरू केले होते. पण पंजशीरचं खोरं त्यांना पुरून उरलं होतं. याच काळात अहमद शाह मसूद यांना भारत आणि रशियाने मदत करायला सुरवात केली होती.

तालिबानला पंजशीर पुरून उरलं

१९९६ ला तालिबानने मुजाहिदी गटांना हुसकावून लावत काबूल आणि अफगाणिस्तानच्या बऱ्याच भागांवर सत्ता प्रस्थापित केली. पण वायव्य भागात तालिबानला स्वत:चा प्रभाव निर्माण करता आला नाही. त्याचं कारण अहमद शाह मसूद यांचं पंचशीर खोरं त्यांच्यासुद्धा विरोधात उभं ठाकलं. मसूद यांनी उत्तर आणि वायव्येकडच्या तालिबानी नसलेल्या सर्व गटांना एकत्र आणत अफगाणिस्तानसाठी सरकार स्थापन केलं.

आता भारत आणि रशियासोबत इराण, अमेरिका आणि इतर अनेक देश मसूद यांनी एकत्र आणलेल्या गटाला समर्थन देऊ लागलेत. जागतिक स्तरावर अफगाणिस्तानचं सरकार म्हणून मसूद यांच्या सरकारलाच मान्यता होती. काबूलमधल्या तालिबानी सरकारला फक्त पाकिस्तान, सौदी अरेबिया आणि यूएईचीच मान्यता होती.

हेही वाचा: चीनी स्वप्नपूर्तीच्या नावाखाली चालतो इंटरनेटबंदीचा अजेंडा

लढवय्येपणा संपलेला नाही

२००१ ला अमेरिकेवर दहशतवादी हल्ला करण्याच्या अवघे २ दिवस आधी, म्हणजे ९ सप्टेंबरला अहमद शाह मसूद यांना सशस्त्र हल्ल्यात ठार मारण्यात आलं. अल-कायदाचा म्होरक्या ओसामा बिन-लादेन यानेच ट्युनिशियातल्या जिहादींच्या हस्ते मसूद यांची हत्या केली, असं मानलं जातं. पण मसूद यांच्या हत्येने ना पंजशीरचा लढवय्येपणा संपुष्टात आला, ना त्यांचा इस्लामिक मवाळवाद तालिबानला शरण गेला.

१८ ऑगस्ट २०२१ ला या लढवय्येपणाची प्रचिती आली. अहमद शाह मसूद यांचा अहमद मसूद या नावानेच ओळखल्या जाणार्‍या पुत्राने अमेरिकेतल्या प्रतिष्ठित अशा ‘द वॉशिंग्टन पोस्ट’ या न्यूजपेपरमधे लेख लिहून तालिबानविरुद्ध एल्गार पुकारला. अहमद मसूद यांनी स्पष्ट लिहिलंय की, पंजशीरची तालिबानशी दोन हात करायची तयारी आहे.

अफगाणिस्तानच्या इतर भागातून तालिबानविरोधी लढवय्ये आणि अफगाण राष्ट्रीय सैन्याचे अनेक सैनिक त्यांच्या शस्त्रास्त्रांसह पंजशीर खोर्‍यात पोचत आहेत. पण एवढं पुरेसं नाही आणि जागतिक समुदायाच्या मदतीशिवाय तालिबानला फार काळ रोखून धरणं शक्य होणार नाही.

३२ वर्षांचे मसूद लिहितात की, अफगाणिस्तानात लोकशाही, महिला स्वातंत्र्य आणि अल्पसंख्याकांची सुरक्षा यावर विश्वास असलेले लोक पुरेशा संख्येने आहेत आणि ते सातत्याने उग्रवादी विचारांच्या विरुद्ध लढत आहेत. आज त्यांची भिस्त जागतिक समुदाय, विशेषतः लोकशाहीवादी देश, यांच्या भूमिकेवर अवलंबून आहे.

पंजशीरच्या शेरांची अखेरची लढाई

पंजशीरचे दुसरे नेते आणि अफगाणिस्तानचे पहिले उपाध्यक्ष उमीरुल्लाह सालेह यांनी म्हटलंय की, त्यांचा लढा फक्त त्यांच्या भागासाठी नाही, तर अफगाणिस्तानात मानवी हक्कांच्या रक्षणासाठी आणि मुक्त समाजासाठी आहे. अफगाणिस्तानचे राष्ट्राध्यक्ष अशरफ घनी देशातून पळून गेल्यानंतर अफगाणी राज्यघटनेनुसार सालेह कार्यकारी राष्ट्राध्यक्ष आहेत.

मसूद आणि सालेह यांचं नेतृत्व जिगरबाज असलं, तरी आज जागतिक समुदाय तालिबानविरुद्ध उभ्या ठाकलेल्या पंजशीर भागाकडे दुर्लक्ष करतोय. परिणामी, मसूद यांनी तालिबानशी बोलणीची तयारी दाखवलीय.

१९९० च्या दशकात अहमद शाह मसूद यांच्या नदर्न अलायन्सला भारत, इराण, रशिया आणि अमेरिकेसह मध्य आशियातील राष्ट्रांचा पाठिंबा आणि मदत होती. आज ताजिकिस्तान वगळता यापैकी कोणत्याच देशाने तालिबानला मान्यता देणार नाही, असं ठामपणे म्हटलेलं नाही.

उलट, अमेरिका, रशिया, चीन आणि इराणने तालिबानशी संधान साधलंय. अफगाणिस्तानातल्या गदारोळात जागतिक समुदायाने अवलंबलेल्या नाकर्तेपणामुळे पंजशीरचे शेर त्यांची अखेरची लढाई लढत आहेत.

हेही वाचा: 

ब्रेन ड्रेनपेक्षा विघातक आहे वेल्थ ड्रेन!

ट्रम्प हरलेत, ट्रम्पवाद अमेरिकेत बोकाळलेला आहेच

चीन कधीच जगावर सत्ता गाजवू शकत नाही, कारण

भारतानं आधी आर्थिक युद्धाच्या सीमेवर लढायला हवं!

बदल होऊ शकतो, हे दाखवून देणारी श्रमजीवी संघटना